بر بلندای باد و سوگواری

آن روزها اینطور نبود. که مثلا آسمان به دل ابرها باشد و چندروزی یک گوشه‌ای باز شود و بتابد و بعد ببندد و باز باران باشد و سرما.

حالا اما از اینجا که نگاه می‌کنم تک‌سپیداری هست روی خاک مزارلیک یا همان گورستان که می‌رقصد میان باد و کودکی می‌دود، سگی پارس می‌کند، پیرزنی آذوقه‌اش را از دست آب بیرون می‌کشد تا پاره‌ای از آن را طعام کند و شب غذای گرم باشد و آغوش گرم و آخ مادر.

باران می‌بارد و روزها به‌سردی می‌گذرد و دل به گرمی‌ ِاینکه برنمی‌گردی و نگاه نمی‌کنی که پشت سرت چه چیزی جا گذاشته‌ای؛ چه می‌گذرد یا این اندوه چطور دارد از تو عقب می‌افتد، یا اصلا مگر اینهمه چه مفهومی می‌تواند داشته باشد وقتی دلت را با آسمان و خاک صاف کرده باشی. این شهر را هم، به‌قول آن رفیق به‌تمامی باید یک روزی دید که می‌خوابی و صبح بیدار می‌شوی و می‌بینی که تمام اسکله را برف‌های آرام و سپید پوشانده‌اند شبیه اوزاک، مِه هیبت ساحل روبرو را پرده زده و صدای سوت کشتی‌های بخار از توی دل سپیدی شنیده می‌شود. همپای پیرمرد سقاریه‌ای شانه به برف می‌دهی از حاشیه‌ی بارانداز تا کافه‌ی ماهیگیرها و بعد پرهیب جزیره از دور معلوم می‌شود و تو می‌شناسی و می‌فهمی که همه‌ی چیزی که می‌شناسی و می‌دانی توی سرت است و آنگاه شهرها در تو به راه می‌افتند و مقصدها معلوم و نامعلوم می‌شوند و خانه‌ها فرو می‌روند در نورهای کم و خلوت عصر روی صورت‌ها. نگاه می‌کنم: خش می‌اندازد سپیدار روی شیشه و طوفان شدید می‌شود. نور همین عصر می‌شود، صدا همین. می‌شنوم: بر بلندای باد و سوگواری.

 No Wind (Funeral)

نام تمام غم‌ها آگوست است.

 

ملیس رفته بود روی تختم دراز کشیده بود. نورجان خانم لای در را باز کرد و صدایش زد. دفتر یادداشت ِیا سفرنامه‌ام هم همانجا کنار تخت باز بود. ملیس سندرومی است و نورجان برای درمان مخارجش طرفدار اردوغان و آ.ک.پ شده تا به‌قول خودش کمک‌خرج حزب قطع نشود. روبروی خانه قبرستانی هست روی یک تپه که یاد مارالان می‌افتم و مامان که حالا بعد این مدت چقدر دلم برایش تنگ شده. ملیس همه‌جا قلب می‌کشد. دخترک کار بیشتری نمی‌تواند انجام دهد و حالا تمام دیوارها قلب‌های اوست. چشم که می‌بندم از لای شرجی بوی نمک و موج‌های دریا پر می‌شود توی پیشانی‌ام. چی دارد با من این شهر یا من چی دارم که با او بگویم. هنوز درست نمی‌دانم. اسم کوچه‌ها را می‌خوانم و با هیبت جهانگردی که همچون معشوقی قدیمی از ساکنانش با شهر دردآشناتر است در خیابان‌ها راه می‌روم. و حسرت که همیشه هست؛ و غم.

از کشتی بخار که پیاده می‌شوم کمی جلوتر اسم آن کوچه را می‌بینم: جمال ثریا. و آن‌قبل‌ترها، و آن کتابی که قرار بود نامش را از آن سطر زیبای ثریا بگیرد، که چه درست و کامل بود. نام تمام غم‌ها آگوست است. پای حرف‌های پیرمرد میدان بایزید می‌نشینم و آقا کمال که روی گالاتا ماهی می‌گرفت و ساحل روبرو را می‌بینم که همچون خواب تلخی از پیش چشمم دور می‌شود. ایستادن روی مفصل تاریخ و جغرافیا با آن خلیج و آبراهی که شیار انداخته در سینه‌اش و آدم هربار نمی‌فهمد با هر عبور آیا از این شهر می‌رود یا به آن می‌آید. چه شهر عجیبی هستی استانبول. همه می‌دانند انگار، و بیشترش را هنوز نمی‌توانم بنویسم. شب از مترو بیرون می‌زنم و تنها و مست از تاریک‌روشن سایه‌ها سمت خانه می‌روم. نورجان خانم رفته. چای‌هایشان را نوشیده‌اند و رفته‌اند. ملیس هم رفته. می‌روم طبقه‌ی بالا و دفتری که جا مانده کنار تخت را می‌بینم. بازش می‌کنم. روی صفحه‌ی اولش بالای اولین یادداشت، ملیس سه‌تا قلب بزرگ کنار هم برایم کشیده.  

 

 

روزی روزگاری آناتولی - ۲

منتشر شده در سایت خوانش

(سری جستارهای ادبیات ترکیه: روزی روزگاری آناتولی/ شماره‌ی دوم)

عیادت

احمد آلتان*

کسرا صدیق

گاهی پیش می‌آید که به عیادت مردگان بروم. درست دلیل این کارم را نمی‌دانم. در واقع گمان نمی‌کنم هیچ‌یک از کسانی که در زیر سنگ این تابوت‌های بزرگ مرمرین[۱] دراز کشیده‌اند به چنین چیزی نیاز داشته باشند اما، گویی از تصور اینکه روح سرگردانی در آن حوالی انتظار آمرزیده شدن را می‌کشد لذت می‌برم. از همین رو بدون آزردگی از روبرو شدن با چنین تناقضی، از کنار آن می‌گذرم و گاهی به دیدارشان می‌روم.

مدتی پیش در صبح یکی از یکشنبه‌های بارانی پاریس، از میان خیابان‌های خلوت شهری که هنوز بیدار نشده بود تنها و قدم‌زنان عازم پانتئون[۲] شدم.

از سرسرای اصلی عمارت با ستون‌های قطور و نقاشی‌های قدیمی آویخته از دیوارهایش گذشتم و به زیر گنبد بزرگ عمارت رسیدم که آونگ مشهور فوکو به‌عنوان مدرکی بر گردش زمین از آن آویخته بود. گریه‌ی نوزادی که مشخص نبود صدایش آوازی در ستایش زندگی‌ست یا نشانه‌ای از مرگ، به صدای موسیقی عجیبی که هر از گاهی به‌گوش می‌آمد در می‌آمیخت و در زیر گنبد بلند عمارت طنین می‌انداخت. به تماشای یادبودی که در گوشه‌ای از سالن برای سنت‌اگزوپری نویسنده‌ی خلبانی که در یک پرواز شناسایی هواپیمایش مورد هدف دشمن قرار گرفته و ناپدید شده بود ایستادم، به نمونه‌ی دست‌خط آپولینر[۳] و پل نیزان[۴] و حروف برجسته‌ی اسامی این نویسندگانی که جانشان را در راه وطن‌شان فدا کرده بودند نگاهی انداختم و به سمت راه‌پله‌ای که به موزه‌ی سنگ‌قبرها در طبقه‌ی زیرین می‌رفت راه افتادم.

وقتی از پله‌هایی که رنگی میان طوسی و ذغالی داشت پایین می‌رفتم برای لحظه‌ای حس کردم بوی استخوان سوخته به‌همراه بویی شبیه به بوی کاغذ کهنه هوا را سنگین‌تر کرده است.

در همان ابتدا سارکوفاژهای یُقُر ِولتر و ژان ژاک روسو رو در روی هم به بازدیدکنندگان خوش‌آمد می‌گفتند. وقتی از میان آن‌ها عبور می‌کردی راهرو دو شاخه می‌شد و در دو طرف هر راهرو ردیف اتاق‌هایی بود که درگذشتگان در انتظار بازدیدکننده‌ها درون آن‌ها دراز کشیده بودند.

در انتهای سالن بخش دیگری به سنت‌اگزوپری اختصاص داده شده و در آن یک نسخه کتاب از تمام زبان‌هایی که شازده کوچولو به آن ترجمه شده گردآوری شده است.

البته که داستان زندگی تمام کسانی که اینجا آرمیده‌اند تاثیرگذار است. اما چیزی که بیش از همه توجه مرا جلب کرد هم‌اتاقی بودن ویکتور هوگو بود با امیل زولا. چرا از میان تمام نمایندگان ادبیات فرانسه از راسین و بالزاک گرفته تا فلوبر، پروست و بودلر، زولا به‌عنوان هم‌نشینی برای هوگو انتخاب شده بود؟

زولا نویسنده‌ای بود که حدود یک قرن پیش با بهره‌گیری از آن بینش حیرت‌آور هنری‌اش به تاثیر وراثت بر شکل‌گیری شخصیت آدمی پی برده و در رمان‌هایش به این مساله پرداخته بود؛ بدل به سردم‌دار ناتورالیسم شده و در سال‌های اوجش مورد اقبال‌ترین نویسنده‌ی فرانسه و در تمام مباحث و محافل روشنفکری آن دوره صاحب‌نظر بود؛ اما با این وجود نمی‌شد از وسوسه‌ی پرسش درباره‌ی دلیل این هم‌نشینی چشم‌پوشی کرد.

گمان می‌کنم پاسخ این سوال در نوشته‌ای بود که با حروف برجسته بر روی تابلویی در مقابل اتاق آن‌ها نقش بسته بود. تابلو حاوی متن یادداشت معروف زولا با عنوان «متهم می‌کنم» بود.

این یادداشت نوعی افشاگری از طرف زولا در جریان یکی از جنجالی‌ترین وقایع تاریخ معاصر فرانسه بود که در آن افسری یهودی به‌نام دریفوس به‌جرم جاسوسی برای دولت آلمان دستگیر، محاکمه و به ۱۲ سال حبس محکوم شده بود.

اما برخی جزییات این واقعه توجه افکار عمومی را به خود جلب کرده بود. یکی از افسران سازمات اطلاعات ارتش به بررسی زوایای مختلف ماجرا پرداخته و بر مبنای نتایج به‌دست آمده از تحقیقات او جاسوس نه دریفوس، که یکی دیگر از افسران اطلاعات ارتش بود.

اما آنچه این بار باعث تعجب همگان شد، دستگیری افسری که دست به تحقیقات زده بود به‌جای جاسوس واقعی بود.

فرانسه به دو نیمه تقسیم شده بود. طرفداران بی‌گناهی دریفوس و کسانی که او را متهم می‌دانستند. ناگفته پیداست که یکی از اصلی‌ترین دلایل اتهام به دریفوس یهودی‌ بودنش بود. از سوی دیگر طرفداران بی‌گناهی او نیز به جرم تحقیر ارتش فرانسه و دشمنی با دولت متهم شناخته می‌شدند.

در چنین شرایطی بود که زولا با نوشتن یادداشت «متهم می‌کنم» و چاپ آن با حروف درشت در صفحه‌ی نخست روزنامه‌ی اُرور[۵]، بر علیه دیگ‌های جوشان ساحرگان اعلام جنگ کرده و از دریفوس حمایت کرد.

یادداشت زولا فرانسوی‌ها و تمام جهانیان را تحت تاثیر قرار داد و نویسنده‌ی آن که حامی دریفوس در برابر قدرت و بی‌عدالتی حکومت بود، خود محاکمه و به زندان محکوم شد. نویسنده برای مدتی به انگلستان گریخت و در آنجا زیست. مدتی بعد حقیقت برملا شد. دریفوس بی‌گناه بود.

بعد از آن بود که مشخص شد حتی بعضی از سران ارتش از همان ابتدا با وجود اطلاع دقیق از بی‌گناهی دریفوس سکوت کرده بودند؛ آن‌ها عقیده داشتند که برملا کردن حقیقت، ارتش و دولت را در وضعیت بدی قرار خواهد داد.

دریفوس دوباره محاکمه شد و این بار با تبرئه شدن از تمامی اتهامات وارده به ارتش بازگشت. زولا نیز به فرانسه آمد.

چند سال پس از این ماجرا یک شب زولا به‌دلیل گرفتگی مسیرهای تهویه‌ی خانه‌اش بر اثر خفگی با گاز منواکسیدکربن درگذشت. برای مدتی صحبت از شایعه‌ی بستن مسیرهای تهویه توسط «دست‌های ناشناس» و قتل او شد؛ به‌هرحال همانگونه که این ادعا هیچ‌گاه به اثبات نرسید، وجود احتمال به قتل رسیدن او نیز هرگز منتفی نشد.

امیل زولا که مجبور شده بود میان «منافع دولتی» و «حقیقت» که تا ابد برجا خواهد ماند دست به گزینش بزند، به‌عنوان نویسنده‌ای که حقیقت را انتخاب کرده و آن را به بانگ بلند فریاد زده بود،‌ پس از مرگش توسط مردم و دولت فرانسه در کنار ویکتور هوگو قرار گرفت.

هیچ‌یک از کسانی که در آن دوران سمت «دولت و ارتش» ایستادند و حقیقت را کتمان کردند، امروز در پانتئون جایی ندارند. زولاست که آنجا خوابیده و یادداشت مشهورش نیز بر تابلویی در مقابل اتاقش قرار گرفته است.

به‌احتمال زیاد در آن دوران اشخاص فراوانی نیز با محکوم کردن زولا یادداشت‌هایی درباره‌ی «اولویت حفظ منافع دولت» و «ارجحیت دولت بر عدالت» نوشته و منتشر کردند اما به‌شخصه هرگز به چنین یادداشت‌هایی برنخوردم. کودکان فرانسوی نیز امروزه نه آن یادداشت‌ها که یادداشت زولا را می‌خوانند.

از پانتئون که خارج شدم باران شدت گرفته بود و خیابان‌ها هنوز خالی بود.

گاهی پیش می‌آید که به عیادت مردگان بروم. با خود تصور می‌کنم که روح آزرده‌ای در اطراف آن یادبودها در انتظار آمرزیده شدن است. اما گاهی اوقات نه ارواح آواره‌ی آن حوالی، که بازدیدکنندگانی که به دیدار مردگان درون آن تابوت‌های مرمرین می‌روند به آمرزش و تسلیت نیاز دارند.

رفتگان، برای برجای‌ماندگانی که به آنان گوش فرا دهند قصه‌های امیدبخشی دارند.

*احمد آلتان متولد ۱۹۵۰ در شهر آنکارا، نویسنده و روزنامه‌نگار اهل ترکیه است. به او که بیشتر با تلاش‌هایش در زمینه‌ی حقوق اقلیت‌ها و آزادی بیان شناخته می‌شود به پاس زحماتش در این زمینه‌ی جوایز متعددی تعلق گرفته است. وی از سال ۱۹۹۵ بارها توسط دولت ترکیه دستگیر و زندانی شده و هم‌اکنون نیز در زندان به‌سر می‌برد. کتاب آخر او «دیگر هرگز دنیا را نخواهم دید» که مجموعه خاطرات اوست در زندان نوشته شده است. تا کنون ده رمان و هفت کتاب از مجموعه مقالات احمد آلتان منتشر شده است. جستار زیر از کتاب «و بر روی سینه‌ات که فشارش دهی، در هم می‌شکند» انتخاب شده است.

[۱] سارکوفاژ

[۲] بنای کلیسایی مربوط به قرن هجدهم در شهر پاریس که اکنون آرامگاه مشاهیر فرانسوی است.

[۳] Guillaume Apollinaire (۱۸۸۰ م ـ ۱۹۱۸ م) شاعر نامدار فرانسوی که بر اثر زخم‌های وارد شده بر او در جریان جنگ جهانی اول درگذشت.

[۴] Paul Nizan (۱۹۰۵ م ـ ۱۹۴۰ م) نویسنده‌ی فرانسوی که در نبرد دانکرک در جنگ جهانی دوم کشته شد.

[۵] L’Aurore

شکسته

  

به زمینی که دوار برمی‌دارد چه باید گفت؟

به نوری که از گذر اتومبیل‌ها در خلوت نیمه‌شب روی سقف می‌افتد نگاه می‌کردم. کیوان دوید توی اتاق و ریز ریز خندید. یا نخندید. پایش را تازه جراحی کرده. نه می‌خندد و نه می‌دود. اندازه‌ی یک بچه‌ی یکی دو ساله می‌ترسد. لوستر آونگ می‌شود و نقطه‌های روی کوه‌ها در تاریکی تکان می‌خورند. مامان گفت فقط یک تاپ تنش بوده و من فکر می‌کنم که چقدر حتما زیبا بوده. تمام میراث زینتی خانه‌مان همیشه ترک‌خورده و بندزده بود. اگر بود. عکسش هم هست. با همان چهره‌ی زرد و بیمارش روی صندلی کودکانه‌اش نشسته و با چشمان کودکی که از مرگ برگشته به دوربین نگاه می‌کند. تنها بودم. لوستر هنوز می‌چرخید. بیست و سه سالم بود. باور نمی‌شود که ده سال پیش بود. هر شب کابوس می‌دیدم آن هم اگر خوابم می‌برد. اما این یکی واقعیت بود. مثل همان مرد قصه‌ی عافیت. مامان هیچوقت محجبه نبود. حتی بعد از اجبار هم که عده‌ای تا مدتی موهایشان رنگ آفتاب می‌دیده مامان مقاومت کرده بوده. عکس‌های نرم و قشنگش هم هست با خانم ممدوحی خاله فریبا و آن یکی‌ها که در یاد ندارم. کیوان را هم در حمام شسته آن روز و گذاشته روی صندلی عکسش را بیندازد که شروع شده. می‌گفت کامی توی بالکن بازی می‌کرده. حتما آفتاب عصر هم از بالکن آمده بوده داخل و پهن بوده کف خانه. آقای پورحسینی و زنش بیرون بوده‌اند و خاله مهناز اینها هم نبوده‌‌اند. شیراز بوده‌اند. خاله مهناز بچه‌ی اولش را از وحشت جنگ انداخته بوده و رفته بوده که لای بهارنارنج‌ها یا پای شاه‌چراغ دلش را به‌چیزی گره بزند شاید. آن لحظه‌های اول مامان فکر کرده بمباران است؛ اگرچه مدتی بعد از آن روزی که همگی بیرون بوده‌اند و بابا یهو رنگش پریده و همه را زود برگردانده خانه و خودش با عمو مسعود رفته‌اند پایگاه، فهمیده‌اند امکانش نیست؛ یعنی نمی‌شود موشک‌های عراق تا کرمان برسد. بابا و عمومسعود و کسان دیگری تا دو روز بعد نیامده‌اند و داشته‌اند هلیکوپترها را لای کوه‌ها پنهان می‌کرده‌اند. بی‌تجربگی و بی‌صاحبی اول جنگ و فرماندهانش. مامان هرچه به دیوارهای خانه دخیل بسته تا تمام شود دیده که نه انگار و بعد با کیوان توی بغل و کامی توی دست دویده پایین. پنج طبقه پله را دویده. حامله بوده. بعد فهمیده که هیچ‌چی سرش نیست و خانم پورحسینی که تازه برگشته به‌ش روسری داده.

بلند می‌شوم و با خنده و ترس می‌روم به کوه‌ها نگاه می‌کنم. یعنی کوه‌ها وقت لرزیدن چه شکلی‌اند. یا دشت، موج برمی‌دارد، مثل دریایی از خاک. موج، چیزی که مامان با دست‌هایش نشان می‌داد. و ساختمان‌های پنج طبقه که وقتی می‌خواست دیدن‌شان از دور را وصف کند گفت شبیه این کیسه‌بوکس‌ها که پایشان توی زمین است و تلو می‌خورند. وقتی دیدم هیچ چراغی روشن نشده یا توی خیابان خبری نیست فکر کردم خیالات است. همان اضلاع و دیوارهای خانه است که با جادوی خواب‌آور گاهی جلو و عقب می‌شدند و ابعاد اتاق‌ها تغییر می‌کرد. اما با لوستری که نیمه‌شب آونگ بردارد نمی‌شد شوخی کرد. بعدها فهمیدم که توی تبریز این اندازه‌اش طبیعی‌ست. ولی زمین با زمستان نسبت دارد و آن‌وقت‌ها بیشتر تکان می‌خورد. مامان می‌گوید. بعدش هم می‌گوید البته آن کرمانی هم تابستان بوده انگار. همین چند وقت پیشی هم که باز فصل گرما. من دوست دارم توی زمستان بلرزم یا بمیرم. گرچه می‌ترسم خیلی. توی تنهایی کمتر می‌ترسد آدم. آن مرتبه‌ که خفیفش توی تهران آمده بود هم که یک سکندری ریز خورده بودم و از شهامت الکل کمی خندیده و با خودم گفته بودم خب، از مستی‌ست! این بار ترسیدم ولی. عین این بود که یکهو زیر پایت خالی شود. مثل وقت‌هایی که می‌رفتیم پیک‌نیک و روی پتو که می‌نشستیم من به سولی تکیه می‌دادم و بعد از مدتی که عادت می‌کردم و حسابی خودم را ول می‌دادم او یکهو جاخالی می‌داد و من پهن می‌شدم روی زمین و قاه قاه می‌خندیدیم. تا مرتبه‌ی بعدی‌اش که بابا هم خانه بوده و شدیدتر هم بوده، بساط همین پایین رفتن از پنج طبقه بوده. دوتا بچه توی دست و یکی توی شکم. بعد هم آن دومی که بدتر بوده و تصویرهای آخرالزمانی مامان از چادرهای اطراف چهارراه تختی کرمان و استادیوم و زخمی‌ها و آواره‌هایی که هلیکوپترها از شهرها و روستاهای اطراف می‌آورده‌اند و وسط ورزشگاه پیاده می‌کرده‌اند. از این هم یک عکس هست. این یکی را بابا گرفته. از روبروی ماشین گرفته. مامان با صورت زرد و بی‌حالش کیوان را بغل گرفته و کامی روی صندلی عقب نشسته. چقدر برای زندگی حوصله و توان داشته‌اند. نقطه‌های روی کوه‌های سال نود توی خاطرم مانده. دیوارهای خانه‌ی تاریکم در تبریز. خنده‌های کیوان و آن پیرمرد بختکی. حالا کوه‌ها سرخ‌اند و چیزها آرام‌تر است. صبح شده و من به بلورهای لوستر مامان نگاه می‌کنم که نکند دوباره تلو تلو بخورند. گلدان‌ها و وسایل تازه خریده‌ایم. طلایی و سالم و بدشکل. مامان اما چندتا ظرف و مجسمه نگه داشته. گذاشته توی اتاق خودش کنار عکس من و بچه و دایی مسعود. پسرکی از جنس چینی که معلق زده تا مادربزرگ خشتک‌اش را با چرخ‌خیاطی بدوزد، یک زن و مرد که با لباس‌های دوره‌ی رنسانس به دیرکی بندزده تکیه داده‌اند و مجسمه‌ی دخترکی خندان که ترک شکستگی لبخندش را دو نصف کرده.

Psychogeography

از خودم می‌ترسم. و از جوری که باید توی این دنیا زندگی کرد. هوا دارد رو به گرما می‌رود و تابستان  بار دیگر سر می‌رسد. پاره‌های ابر در آسمان دشت مقابل تا افق کشیده شده‌اند. چشم‌هام را ریز می‌کنم. می‌توانم از همین فاصله لرزش کوهستان را در تصویر انتهای جاده ببینم. ببینی من با کدام جغرافیا نسبت دارم. یعنی به‌قول این موزیک این بابا یا حرف‌های آن یکی که از «موقعیت» می‌گفت، روانم در کدام جغرافیا فلان می‌شود. چنین مفهومی مطلقا باید بر تاریخ آدمی مستقر باشد و این برای منی که همواره نیمی‌م در گذشته به‌سر می‌برد، شاید کودکی باشد و تمام آن سال‌های سلفچگان و ساوه، و همین راهی که از پیش پایم تا ابدیت ادامه دارد. سر در نمی‌آورم. سوار ماشین می‌شوم و راه می‌افتم. خوب که گوش می‌کنم توی آسمان‌های اطراف یک صدایی می‌پیچد انگار. کسی در سرسرای آسمان می‌خواند با صدایی مبهم یا آوایی ممتد با دهن بسته در خلوت ظهر در کوچه‌ها که می‌شود روزها و سال‌ها ادامه‌ش داد. دستم را از روی دهانم برمی‌دارم، فرمان را توی مشت می‌گیرم و پیچ ضبط را می‌چرخانم تا صدایش را بلند کنم. روزگاری می‌رفتم و ساعت‌ها جلوی کفش‌فروشی‌های خیابان سپه می‌نشستم. بعد تاریک می‌شد، کاخ‌ها سایه می‌خورْد و پیرمردهایی که در ِدکان‌ها را هم می‌کشیدند مثل بابابزرگ علی و سنگفرش‌های جلفا می‌پیچیدند توی غازان و بوی کشمش دوآتشه و نور عصر در حیاط خانه‌ی خاقانی و خنده‌های پژمان. قبل از تاریکی می‌رسم. آسمان باز شده. قشنگی این مسیر این است که هم بیابان خالی و بی‌آرزو دارد و هم یک وقتی چشم باز می‌کنی و می‌بینی که خاک شانه گرفته و کوه‌ها آمده‌اند بالا و توی هر گودرفتگی‌ ِکنار جاده سپیدارها قد کشیده‌اند و روی تپه‌ها همه سبز است. چطور می‌شود خاک را دوست نداشت. این با همه‌چیز فرق می‌کند و این را تنها آنی می‌داند که ازش متنفر شده باشد. پای هر فرعی ذهنم می‌پیچد به سمتی و من به ادامه فکر می‌کنم و به آن شیشه‌های پنج سالگی ِاتوبوس تعاونی و تمام تابستان‌های پریسا و عصر خنک خیابان قره‌آغاج تبریز که توی درخت‌ها غرق شده بود. برای همین بود که آن مرتبه بچه را بردم و با هم توی اتاق میز سوا چیدیم که مثلا رستوران و نهار خوردیم. عین پشت آن دیگ بزرگ مسی که میزمان بود و پریسا درست جفتش می‌کرد زیر باریکه‌ی نور شهریوری که از نورگیر کوچک سقف آشپزخانه‌ی حاجی‌خانم می‌تابید داخل. بعد هم بوی فرش توی حیاط که آفتاب ِآخر ِعصر گرمش می‌کرد و من دماغم را می‌مالیدم روش و مثل همیشه خوابم نمی‌برد و به بازی نسیم با برگ‌های فندق بالای سرم نگاه می‌کردم. بچه که مثل چی ذوق کرده بود می‌دانست این لحظه یک چیزی بیشتر از غذا خوردن است و من زور می‌زدم نگاهم را بدزدم و با پار‌ه ابری که گیر کرده بود گوشه‌ی پنجره کلنجار بروم و فکر کنم که تپه‌های امیرخیز از اینجا دیده می‌شود یا نه. یک تو رفتگی هم بود، مسجد بود یا چی. وسطای تلفن‌خانه، درست روبروی چهلستون. عصرها که پشت‌مان از کوله‌پشتی عرق می‌کرد آب می‌خوردیم و توی چشم‌های هم نگاه می‌کردیم و یواشکی اطراف را می‌پاییدیم و لب‌ها و زبان‌مان چه خنک بود.
دارد غروب می‌کند خورشید. دست و پایش را جمع کرده پشت سهند که از بعد از راه مراغه همچون دیواری باختری سینه به آفتاب گرفته. صدا روی ابرها، سرخ می‌شود. صدای همین لحظه است. اسمش هم همین است؛ نمی‌فهمم ولی عجیب است. سایکوژئوگرافی. عجب. می‌رود از ته ِتوی آدم بالا و می‌کشد توی آسمان و حافظه. نزدیکم، چیزی نمانده قبل از تاریکی می‌رسم. باید یک چیزهایی بماند برای همیشه. مثل همه‌چیز که نمی‌شود و نمی‌ماند و مثل صدای تپا تپ کفش‌هایی که توی بن‌بست ویجویه نمی‌پیچند تا برسند پیش پریسا و مسعود دایی. هیچ‌چیزی نمی‌ماند اما کاش برای بچه یک چیزی ثبت شود از آسمان‌هایش؛ مثل این اسم و همان آبان که وسط پاییز سر می‌رسد هر سال. پرهیب برج‌های دوده‌گرفته از دور معلوم شده. آن یکی هم قشنگ نوشته بوده، که شهر دیگری در راه است. مثل تمام عمری که در میان این راه‌ها گذشت. سرم را می‌برم بیرون. اتوبان خلوت است. صدا از آن بالای آسمان می‌ریزد پایین روی جغرافیا. باد روی صورتم می‌خورد و آخرین شعاع خورشید در دل ابرهای مغرب به خون می‌نشیند.

روزی روزگاری آناتولی

منتشر شده در سایت خوانش

(سری جستارهای ادبیات ترکیه: روزی روزگاری آناتولی/ شماره‌ی اول)

در باب میرایی

انیس باتور

کسرا صدیق

همواره بخش بزرگی از زندگی‌ام با وحشت از مرگ همراه بوده است. در واقع سالیان سال است که با هم زندگی می‌کنیم. به‌طور قطع این ترس کم و بیش به سراغ تمام آدم‌ها می‌آید؛ اما در مورد امثال من می‌توان از آن به‌عنوان نوعی بیماری یاد کرد: تقریبا روزی نیست که به مرگ‌ام فکر نکنم.

می‌دانم که روان‌کاوی به‌دنبال چاره‌ای برای این مساله است. نوشته‌های فروید درباره‌ی تاناتوس[۱] را با دقت و علاقه خوانده‌ام اما هیچ‌گاه حتی فکر نشستن در برابر یک روان‌کاو نیز از ذهنم نگذشته است. راستش جمله‌ای که یک بار از زبان برگمان شنیدم درستی این موضع‌ام را یادآور می‌شود: «آیا تا به‌حال هیچ‌یک از بیمارانت را مداوا کرده‌ای؟» مداوا که نه، ولی می‌توانستم لااقل به اندکی بهبودی امید داشته باشم؛ اما آیا پر کردن درون‌مان با داروها خطر کمتری دارد؟ همانطور که می‌دانیم فارماکون هم درد و هم درمان است[۲].

بعد از آن بود که ترس از بیماری در من پدیدار شد و این پیش از هر چیز نوعی اشتباه در برنامه‌ریزی به‌نظر می‌رسید: با بالا رفتن سن، بنای ویروس جدید (ترس از بیماری) بر ویرانه‌های ویروس قبلی برپا می‌شود. به‌هر روی آدمی ممکن است بر اثر حوادث و بلایای طبیعی بمیرد، ممکن است توسط کسی (یا کسانی) کشته شود و از این دست؛ اما در مورد من چیزی که بیش از همه ترس از مرگ را در درونم بیدار می‌کند بیماری است. اندیشیدن به مردن از این یا آن بیماری، وحشت از مرگی که نه توسط عاملی بیرونی، که از درونم آغاز خواهد شد، تصوری که مدت‌ها در پس ذهن به حیاتش ادامه داده و حالا از پرده بیرون افتاده است. دلیل دیگر تکانه‌های این ترس، شاید تعداد بی‌شماری از دوستان و اطرافیانی باشد که در چنگال بیماری‌های سخت به تلاش برای بقا ادامه می‌دهند.

تا آنجا که می‌دانم هنوز بیمار نیستم. به‌تازگی فهمیده‌ام که چنین وضعیتی دارم. اما این هنوز بیمار نبودن، در حقیقت عامل ترس از بیمار بودن است. آن دسته از دوستانم که مبتلا به بیماری‌های سختی هستند دیگر چنین ترسی را تجربه نخواهند کرد. آنان اکنون بیشتر از عوارض بیماری یا روند درمانی آن وحشت دارند نه از خود بیماری.

ترسی که «ممکن است بلایی سرم بیاید» نام دارد، حتی اگر عینیت یابد باز هم مفهومی انتزاعی است. ترسی عینی همچون ترس از مرگ به‌دلیل سقوط هواپیما البته که راه چاره‌ای دارد. کافی است به هیچ قیمتی سوار هواپیما نشوید تا این ترس مفهوم‌اش را از دست بدهد. چنین ترسی را نمی‌شود با ترس از سقوط هواپیما بر روی خانه‌ای که در آن زندگی می‌کنیم مقایسه کرد. غلبه بر چنین ترسی سخت‌ترین ِکارهاست.

هیچ‌گاه نمی‌توان در برابر کسی که به یک بیماری سخت یا لاعلاج مبتلاست درباره‌ی ترس از بیماری یا ترس از مرگ صحبت کرد. اگر چنین رفتاری کنید متهم به بی‌شرمی و وقت‌نشناسی شده و بی‌رحمانه به حماقت محکوم خواهید شد؛ بنابراین سکوت می‌کنید. اگر هم خود بیمار باب چنین مبحثی را باز کند باید با بی‌اهمیت جلوه دادن مرگ بحث را ادامه دهید. هنوز بیمار نیستید، بسیار خوب، اما ممکن است مدتی پس از بیماری که بر بالین‌اش هستید یا حتی قبل از آن بیمار شوید. در چنین شرایطی تنها می‌توانید در دل به‌جمله‌ی «تو چیزی‌ت نیست.» پاسخ درستی دهید: «تو هم چیزی‌ت نبود!»

تفاوت، درست همینجاست: بیماری که ترس از بیماری‌اش فرو ریخته دیگر نمی‌تواند به ترس از بیماری اهمیت دهد. ترس اصیلی که چون خود ترس است، ترس‌های فرعی هم‌خانواده‌اش را بی اهمیت جلوه می‌دهد.

هنگامی که آدمی دچار ترس از بیماری شود و این ترس برای مدتی شدت گیرد، ترس کلی‌مان از مرگ دچار تغییراتی خواهد شد؛ نمی‌توان گفت کاهش می‌یابد، اما به‌قطع متفاوت از قبل خواهد بود. دلیل چنین چیزی مشخص است: وقتی ترس از بیماری با تمام شدت به ترس از مرگ افزوده شود بدون شک باعث افزایش حجم و انبوه‌تر شدن کلیت آن می‌شود، اما هیچ یک از این دو باعث فشردگی و کاهش دیگری نمی‌شود، بلکه دچار همپوشانی با آن در سطح مقطعی مشخص خواهد شد. از آنجا که حجم، کمی افزایش پیدا کرده بر ضریب شدت نیز افزوده خواهد شد. در اینجا با رسم نموداری سه‌مرحله‌ای به مرور این وضعیت خواهیم پرداخت:

الف)

      ترس از مرگ

ب)

        ترس از مرگ                                               ترس از بیماری

ج)

                   ترس درهم‌تنیده

نمی‌دانم این اتفاق برای دیگران نیز افتاده است یا نه، اما ترس از مرگ برای من یک بار در نقطه‌ی آغاز و بار دیگر در پایان شدیدتر از همیشه بوده است.

می‌میرم: این فعل ِتنها، این آگاهی و صرف این صیغه از فعل است که در طول تاریخ راه به پیدایش ادیان و هر شکل دیگری از ایمان گشوده است. انسان در هنگام تولد نمی‌داند که روزی خواهد مرد؛ نمی‌دانیم «مرگ» چندمین کلمه‌ای است که آدمی می‌آموزد، نمی‌دانیم با «اندیشه» در چند سالگی آشنا می‌شود اما دیر یا زود با سر توی شکم حقیقت مرگ خواهد رفت.

حالا بیایید به تفاوت می‌میرم و خواهم مرد نگاهی بیندازیم. این فعل ابتدا از حال استمراری به آینده، و وقتی بیمار شویم به زمان حال ملموس هجرت خواهد کرد. مرگی که نزدیک می‌شود و برگ‌های فروریخته‌ی یک تقویم نگاهمان را به زندگی و به پایان آن دگرگون خواهد کرد. مشخص نبودن تاریخ مرگ که در ابتدا زندگی را جذاب، بامعنا، لذت‌بخش و هدف‌دار کرده بود حالا و با مشخص شدن چند ماه یا چند سال باقیمانده و آغاز روزشمار مرگ، تمام کشش، زیبایی، هدف و معنایش را از دست خواهد داد. کسانی که موفق می‌شوند با وجود دانستن چنین حقیقتی زندگی روزمره‌شان را به‌شکلی کاملا عادی دنبال کنند احتمالا اقلیت بسیار کوچکی درون اقلیتی دیگر هستند. آن اقلیت بزرگتر نیز به احتمال، از کسانی تشکیل شده که تسلیم این موقعیت نشده و تلاش می‌کنند تا از فرصت باقیمانده بهترین استفاده‌ی ممکن را ببرند. تمام فرهنگ‌ها همواره تلاش داشته‌اند که آدم‌ها را برای مرگ آماده سازند و خو گرفتن و نحوه‌ی برخورد با آن را به انسان‌ها بیاموزیند. به دنیا آمدن شما اتفاقی معجزه‌آساست اما حقیقت ِرفتن‌تان از این دنیا به پیش‌پاافتاده‌ترین شکل ممکن اتفاق خواهد افتاد. سفر زندگی و حتی ختم آن به مرگ، تصویری بی‌اندازه کلیشه‌ای است. تنها مساله، رویارویی و پذیرفتن لحظه‌ای احتمال مرگ در غالب یک درد جسمانی، از حال رفتن یا اتفاقی ناگهانی است.

ترس از بیماری بیش از هر چیز از این نشات می‌گیرد که می‌دانید نمی‌توانید با بیخیالی و آسودگی به آغوش مرگ بروید. نه از آن آسایش بسته شدن دری در هنگام خواب خبری هست و نه مرگی به سادگی آب خوردن در طالع شما نوشته شده است. دلیل و نحوه‌ی آنچه برای شما اتفاق خواهد افتاد را نخواهید دانست، موفق نخواهید شد آن را در هیچ چارچوبی بگنجانید و به‌همین دلیل است که باید در این آخرین ایستگاه تاوان پس بدهید. آدمی تا هنگامی که زنده است از فروریختن موضعی که در قبال زندگی گرفته و توسعه‌اش داده می‌ترسد، اما ناگزیر با بیرحمی ِدرد کشیدن در عین بی‌گناهی آشنا خواهد شد. راسخ گوران[۳] پس از آن که نزدیکان و آشنایانی که به عیادتش آمده بودند را از اتاق بیمارستان بیرون کرده بود، از همان پنجره‌ی طبقه‌ی پنجم بیمارستان به‌سوی مرگ پر کشیده بود. وقتی این خبر را شنیدم هنوز بیست سالم نشده بود و ترس از مرگ تازه داشت دست‌های بزرگش را دور گردونم حلقه می‌کرد. در آن روزها این راه‌حل آقا راسخ را در گوشه‌ای از ذهنم یادداشت کرده و بعدها در طول زندگی فرصت آن را پیدا کردم که متوجه شوم عمل کردن به آن چه اندازه دشوار است. زندگی طولانی و بی‌پایان ما به خودی خود معنایی ندارد، این ما هستیم که باید توان آکنده کردن آن را داشته باشیم؛ و من به همین ترتیب بود که تا ۵۶ سالگی زندگی کردم. فکر کردن روزانه به مرگ، گشت زدن در اطراف آن و تلاش برای یافتن زاویه‌ای بدیع و چشم‌اندازی تازه. مرگ را در دست می‌گرفتم و آن را بالا پایین می‌کردم، می‌چرخاندم و بررسی می‌کردم. و در اینجا بود که زمان گشایشی در کارم انداخت.

ترس از مرگ، ترس از بیماری منجر به مرگ، آدمی را از زندگی عاجز و ناتوان می‌سازد. خوشبختانه این ماجرا در من به چنین آستانه‌ای نرسید. فکر نمی‌کنم کسی دلش بخواهد تحت سلطه‌ی چنین ترسی و زیر سایه‌ی سنگین و تاریک آن به زندگی‌اش ادامه دهد. من که چنین چیزی را نمی‌خواهم.

احتمال دیگری که در مقابل این وحشت لبخند بر لب می‌آورد این است که مرگ و ترس از بیماری ممکن است برای کسی که دنبال سود بردن از چنین وضعیتی است مفید باشد. همه می‌دانیم که حقیقت مرگ با وجود کهنه و رمانتیک بودنش، دل‌ها را از میل و خیال نامیرایی آکنده می‌سازد. چنین باوری چنانچه از حد فراتر نرفته و از کنترل خارج نشود ابعاد تازه‌ای به زندگی آدمی می‌بخشد. به دل‌ها میل‌های تازه‌ای می‌نشاند، باعث سرودن چکامه‌ها، نوشتن کتاب‌ها و تصویر کردن پرده‌های نقاشی‌ می‌شود. در بعضی نیز باعث انجام آزمایشات و اکتشافات مفید و راه‌گشا برای بشریت می‌شود. اما آفتی که این میل با خود همراه دارد تصور جاودانگی حقیقی برای این دسته از آدم‌هاست. حال آنکه چنین میلی هر انسانی را بدل به گیل‌گمش، سقراط یا باخ نمی‌کند.

در برخورد با نامیرایی، شاید بتوان تصور افزایش طول عمر به‌واسطه‌ی اثری برجای مانده از آدمی و زیست مبتنی بر چنین امیدی را تصوری نسبتا واقع‌گرایانه دانست. مگر غیر از این است که با هربار همسفر شدن با ماجراهای گیل‌گمش، در هر مراجعه‌ای به سخنان سقراط یا با هربار گوش سپردن به واریاسیون‌های گلدبرگ[۴] به یادآوری افرادی شناس یا ناشناس می‌پردازیم و از این راه به آنان زندگی می‌بخشیم؟ آیا با هربار تزریق سرنگ انسولین، با خوردن قرص سرماخوردگی یا هر باری که سوار کشتی می‌شویم، حتی بدون اینکه یادی از آن‌ها کنیم به کسانی که این امکان‌ها را به زندگی ما آورده‌اند معنایی نمی‌بخشیم؟

چنین دیدگاهی هرچقدر هم که کودکانه به‌نظر رسد، چنانچه بتواند نقش پادزهری موثر در برابر اندیشه‌ی مسموم مرگ و ترس از بیماری ایفا کند در نظرم جایگاهی والاتر از بدبینی‌های معمول خواهد داشت.

هرگز دین‌ها را دوست نداشته‌ام. کسانی را نیز که بر این عقیده هستند که اخلاقیات تنها در حیطه‌ی ایمان معنا پیدا می‌کند زاهدانی تنگ‌نظر می‌دانم. بر این عقیده‌ام که انسان با رهایی از اندیشه‌ی وجود یک خالق، قادر خواهد بود نظام فکری فردی خود را بنیان گذارد. چنین چیزی نه تنها با میرایی تناقضی نخواهد داشت، بلکه ترس از مرگ در انسانی که خود را والاتر از تسلیم شدن در برابر آن می‌داند، اسباب شکل‌گیری نوعی بینش در مقام فلسفه‌ی زندگی خواهد شد.

بعد از مرگ حیاتی در کار نیست. اما می‌توان به‌گونه‌ای زیست که خاطره‌اش همچون یادگاری از پس ما به حیات‌اش ادامه دهد.

در اینجا می‌توانم با سنکا[۵] هم‌عقیده باشم که گفته بود: «مادامی که به دنیا آمده‌ایم دو راه در پیش رو خواهیم داشت: می‌توان بی‌درنگ از این جهان رخت بربست، یا به جستجوی راهی برای شاد زیستن پرداخت.» من هیچ‌گاه از کلمه‌ی شادی خجالت نکشیده‌ام. نمی‌توان اندیشه، انگیزه و تلاش انسان برای شاد بودن را با تعاریف ظاهرگرایانه به حماقت محدود کرد. از کودکی‌ام تا به امروز همواره نیمه‌ای از وجودم در سیاهی و تاریکی بوده است؛ اما باور دارم که موفق به زایش خورشیدهایی در وجه دیگرم نیز شده‌ام. در این راه تلاش‌هایی کرده‌ام که دوست‌شان دارم و بر سر عقایدی که باورشان داشتم ایستاده‌ام. به تعریف مشخصی از بخت و طالع رسیده‌ام و به قضاوتی درباره‌ی جهان.

«جهان میرا»

عاشق این ترکیب هستم. انسان میرا با چنین ترکیب پر سوز و گدازی سرخوشانه اعلام می‌کند که زندگی به او محدود است: اگر من نباشم، اگر دیگر در این جهان نباشم، سراسر گیتی دود خواهد شد و به هوا خواهد رفت.

من انرژی و ماده را نمی‌شناسم. شاید انسانی آگنوستیک باشم. اما بر این باورم این زندگی بر روی زمین عمری محدود خواهد داشت. حتی اگر خالقی نیز وجود داشته باشد بالاخره روزی اینجا را فراموش خواهد کرد.

زمین روزی خالی از هر سکنه‌ای خواهد بود. با دور شدن از منبع انرژی‌اش سرما آن را فرا خواهد گرفت، و با نزدیک شدن و رسیدن به آن ذوب خواهد شد.

در آغاز کلمه[۶] بود.

در پایان، سکوتی ابدی.

*این جستار نخستین‌بار در سال ۲۰۱۰ در کتاب خانه‌بردوش (مجموعه جستارها) نوشته‌ی انیس باتور منتشر شد. انیس باتور (۱۹۵۲م ـ اسکی‌شهر) شاعر، جستارنویس و ویراستار ترک است. از او بیش از صد اثر منتشر شده و کتاب‌هایش به زبان‌های مختلفی ترجمه شده است. پیش از این کتاب «معرفت تلخ: رمانی تجربی براساس هنر فوگ» او در ایران توسط ارسلان فصیحی ترجمه و منتشر شده است.

[۱] تاناتوس در اساطیر یونانی نماینده‌ی مرگ و مرگ‌خواهی است. این واژه در روان‌کاوی به معنای میل و غریزه‌ی مرگ شناخته شده و بنا بر آرای فروید همواره انسان را به سوی سکون و آرامش جسمانی سوق می‌دهد.

[۲] اشاره به تعبیر دریدا از نظرگاه افلاطون. فارماکون که در کلام به‌معنای نوشداروست، در دوگانه‌ی متافیزیک افلاطون با وجود علاج‌بخش بودنش به‌دلیل پیوند با جادو در برابر حقیقت/حضور قرار می‌گیرد. دریدا در بحث ساختارشکنی از این تناقض برای نقد فلسفه‌ی غرب که بر مبنای لوگوس (کلام/گفتار) به معنای حقیقت/حضور در برابر نوشتار (غیاب) قرار می‌گیرد استفاده کرده است. او معتقد بود فارماکون مفهومی روشن و پایدار نیست و به‌واسطه‌ی شناور بودنش نمی‌تواند تفاوت بین نوشتار و گفتار را تعریف کند. در اینجا اشاره‌ی اصلی به همین ویژگی جمع اضداد بودن آن است.

[۳] Rasih Güran (1912 م ـ ۱۹۷۲ م) نویسنده و مترجم نامدار ترک و مترجم آثار نویسندگانی چون اشتاین‌بک و کامو. او خواهررزاده‌ی ناظم حکمت شاعر معروف ترک بود.

[۴] مجموعه قطعاتی که توسط باخ برای ساز هارپ‌سیکورد نوشته شده است و اولین بار در سال ۱۷۴۱ توسط یوهان گلدبرگ اجرا و منتشر شد.

[۵] لوسیوس سنکا (۴ ق.م ـ ۶۵ م) فیلسوف و نمایش‌نامه‌نویس یونانی و مشاور نرون امپراتور روم.

[۶] Logos

باغ‌های خرم‌دره

و بعدتر مامان بود که انگار حرف می‌زد. یک شب بهاری بود که برف داشت می‌بارید و پشت پنجره درخت‌ها زیر نور قرمز آسمان سفیدپوش شده بودند و صدای کامیون‌ها توی جاده‌های دوردست می‌رفت پایین سمت بستان‌آباد یا زنجان. مامان حرف‌های توی دفتر را خوانده بود و توی سرش ژاکت بافتنی را دور تنم پوشانده بود توی تنهایی‌ام در خانه‌های تاریک. گفتم چیزی نیست و گفتم ببین نوشته‌ام که همیشه تو در خواب‌هایم نیستی و انگار تو بیشتر از همه در خواب‌هایم نیستی. و برایش تعریف کردم که آن شب چطور خواب دیدم توی تاریکی ساحل یک عالمه آدم می‌دویدند طرفم و وقتی نزدیک شدند دیدم که پشت‌شان به من است و دارند به‌پشت می‌دوند سمتم و مامان که معنای وحشت را می‌دانست چشم‌هایش تاریکی شب را دو دو زد و برگشت و اشک را از گوشه‌اش برداشت. بعد شعرهای ترکی خواند و از نیمه‌شبی برفی که با بابا توی جاده مانده‌اند تعریف کرد و ریزریز خندید و حرف ابهر و لهجه‌ی شیرین عمو عباس شد و خاله پوران و خواهرش و باغ‌های پایین‌دست خرم‌دره و من فکر کردم آخرین باری که مامان درد نداشته را یادم نمی‌آید. چیزی نگفتم. به دانه‌های برفی که می‌چسبیدند پشت شیشه و به عون‌بن‌علی نگاه کردم که از پشت برفی که می‌بارید تنها چراغش دیده می‌شد روی شبح کوه‌های سرخ و سفید ِشب. بعدتر مامان دوباره از شبی گفت که خاله‌پوران آن را تعریف می‌کرده؛ یا شاید خواهرش با آن گیسوان طلایی مثل خورشیدی سوزان بوده که قصه را می‌پرداخته. سال‌ها پیش بوده وقتی خاله‌پوران دخترکی بوده که مادرش می‌میرد و با خواهر بزرگترش ایران که بالابلند بوده و زیبا، بازی می‌کرده تا شب بابا بیاید و دخترهای یتیم‌اش را لوس کند. بعد انگار یکی از همان شب‌ها بوده که بابا با میهمان قرار بوده برگردد و تلفن می‌کند که سماور را ذغال کن ایران. آنطور که مامان می‌گفت خاله همیشه وقتی می‌رسیده به اینجای قصه تن‌اش مثل بید لاغری کنار نهری خنک می‌لرزیده. خاله‌پوران تعریف می‌کرده که برای لحظه‌ای دیده ایران نیست و با چشم‌های پنج سالگی از توی خانه و از پشت شیشه‌های بزرگ سرسرا دیده در تاریکی شب، خورشید توی حیاطشان بوده و از پشت شیشه‌ها فقط نور را می‌دیده که توی حیاط می‌چرخد و صدای ضجه بوده که می‌رفته به آسمان سیاه. بعد مامان گفت که جنس پیراهن فلان بوده و گیسوان ِایران بلند و ابریشمی و تراشه‌های ذغال سوزان و ایران که تنوره کشیده و سوخته و دویده و چرخیده و سوخته و سوخته و تمام شده. گفت که بعدها هرکس که رفته به آن خانه و آن حیاط شوم را دیده دیگر پایش را آنجا نگذاشته از وحشت. مامان می‌گفت خاله پوران تعریف می‌کرده که شاخه‌های درختان دورتادور حیاط به‌شکل یک دایره سوخته بودند.

سرگردان

دیشب حسابی سرمان گرم بود. بعد با کیومرث نیمه‌شب از خانه‌ی دوستی تا خانه‌ی کیو پیاده رفتیم سرخوشانه. چند هفته‌ای هست که به این شهر شمالی آمده‌ام. و شب دریا. نشسته بودم و داشتم فیلمی از بلاتار می‌دیدم. ورکمایستر هارمونیز. بلاتار مجار است و هم‌میهن کافکا. یک دل سیر گریه کردم. وقتی فیلم تمام شد نگاه کردم به پشت پنجره و دیدم نور آمده و همه‌جا را گرفته. هنوز هم هست. ساختمان‌های روبرو به خانه‌ی کیومرث دیده نمی‌شوند. یعنی به زحمت دیده می‌شوند. دارم می‌فهمم برای بسیاری از چیزها حوصله داشته‌ام و نمی‌دانستم. بهتر است اینطور بگویم: «هنوز حوصله دارم.»

رفتم کنار دریا. از میان مه رفتم. چند عکس گرفتم. دریا هیچ موج نداشت. پیرمردی را که چند هفته پیش دیده بودم کنار ساحل دوباره دیدم. آن موقع وقتی سرم به عکس گرفتن گرم بود شنیدم که کسی می‌گوید:

«دریا شده دکور!»

سر که گرداندم دیدم تکیه داده به دیوار و با افسوس به سنگ‌های درشت لب ساحل نگاه می‌کند. امروز صبح مرا شناخت. یک صدایی از میان دریا که افق‌اش تووی مه گم شده بود می‌آمد. نمی‌دانستم صدای چیست. گفت قایق موتوری است و ساحل را گم کرده. گفت: «سرگردان شده.» اینطور گفت. اسم هشت باد از بادهای دریا را هم برایم گفت. ساکت و تلخ بود و هر به گاهی چیزی می‌گفت یا من می‌گفتم و بعد دوباره بین‌مان سکوت بود و دریا که مثل یک برکه‌ی آرام فرو رفته بود میان مه.

اسم بادی را که از سمت شوروی می‌آید اوزروا (Oserva) گفت. در زبان محلی هم به‌ش «دشت‌ِباد» می‌گویند انگار. حرف‌هاش جویده بود. متولد 1326 بود و از روی سنگ‌ها آرام اما چالاک بالا می‌رفت. فحش می‌داد به آن‌ها که سنگ ریخته‌اند تووی ساحل و دیگر نمی‌تواند قایق‌اش را به آب بزند. گواهینامه‌ی بین‌المللی قایق‌رانی داشت و با رفقایش به کمک چوب و الوار راهی از میان سنگ‌های درشت ساحل باز کرده بودند به آب. چشم‌هاش سبز بود،‌ بینی بلندی داشت و با نگاه نافذ خیره می‌شد به روبرو و صدای موج‌ها...وقت خداحافظی پرسیدم اسم شریف؟

گفت: «دریایی هستم.»

پانزدهم اسفندماه 1392

تنکابن

افاضات مهرماه، برای هشت مارس

 

به خانه برگشته‌ام و سعی خواهم کرد نظم کوچکی به روزهایم بدهم تا کار این کتاب زودتر به جایی برسد. چیزهایی هم تووی سر دارم مثل حرف زدن با معصوم‌بیگی یا صالحی و نوشتن مقدمه‌ای بر این کتاب.

امروز داشتم به این فکر می‌کردم که وقتی حکومتی حیات روزمره‌ی استاندارد را از شهروندانش دریغ کند؛ یعنی وقتی برابری و همراهی و همذات‌پنداری میان دو جنس را از بین ببرد، نظر به اینکه اندیشه‌ی محرک چنین خفقانی حتما از سوی جنس مذکر است، نتیجه‌اش می‌شود چنین کثافتی که یقه‌ی جامعه‌ی امروز ایران را گرفته است. همراهی زن و مرد، محرمیت و صمیمیتی که از رشد در کنار هم و از سنین کودکی در فضاهای عمومی و آموزشی تا فضاهای تفریحی و فرهنگی و ورزشی (که مشخصا استادیوم‌های فوتبال به‌عنوان پراقبال‌ترین و پرطرفدارترین ورزش نمود آن است) وقتی دریغ شود، وقتی بین مرد و زن خط کشیده شود و فضای امنیت و اراده‌ی آزاد ِزن از میان جامعه و فضای عمومی آن تا پشت درهای خانه‌ها عقب رانده شود، جامعه بیمار و متعاقب آن هزار جور آفت اجتماعی و آسیب روانی گریبان‌گیر افراد آن خواهد بود. با چارقد کشیدن بر سر زن، زیبایی ِطبیعت و طبیعی بودن زیبایی برای ما مردها پشت پرده‌ی عقده و خشونت رفت تا ناخواسته دست در دست حکومتی جعلی، سرمست از قدرت و سلطه، حتی در خصوصی‌ترین حیطه‌ها (حتی روشنفکرترین‌مان!) نیز همچون آیینه‌ای از جامعه، زن را جنس ضعیف‌تر و همواره فاقد صلاحیت برابری بدانیم.

حرف دیگری نمی‌ماند جز شرمساری و امید به شور آن لحظه‌ای که هر مردی با عبور از این جهل تاریخی و با رسیدن به آن شعور، رشد و بلوغی که زنان پیش‌تر در کوره‌راه‌هایش خون گریسته‌اند، همراه آنان دست در دست و همدل، در سپهر فرداهای آزادی، عشق و برابری به‌رقص در آید.

3/7/99 - اصفهان

آواز کشتگان

 

با سليمان و ماهنى رفته بودند ديدن ارگ تبريز. از ارگ بالا رفتند. دو ماه بعد از جريان جن‌زدگى ماهنى بود. تمام پله‌هاى ارگ را بالا رفتند و آن بالا ايستادند. سليمان، ماهنى و او. غرق تماشاى كوه‌هاى اطراف شهر و خانه‌هاى شهر شدند و سعى كردند از آن بالا خانه‌هاى خود را پيدا كنند. و بعد محمود از آن بالا، محو تماشاى كوه سهند شد. هرگز سهند را به آن عظمت نديده بود. سليمان و ماهنى پشت سر او بودند. محمود به سليمان گفت: «سهند خيلى قشنگ است، نه؟» سليمان آمد كنار او ايستاد. ماهنى نيامد. محمود برگشت. گفت : «ماهنى! ماهنى!» و ديد ماهنى نيست. طورى كه انگار از اول هم ماهنى نبود. دويد به طرف جايى كه ماهنى قبلا ايستاده بود. نبود. خم شد. نگاه كرد به پايين، ماهنى داشت با سرعت تمام پايين مى‌رفت. با سليمان شروع كردند به پايين رفتن از پله‌ها. كوركورانه، ديوانه‌وار، آنقدر ديوانه‌وار كه نزديك بود خودشان هم به پايين پرت شوند. وقتى كه به پايين رسيدند، بدن ماهنى مثل بدن آهويى بود كه از صخره به اعماق دره‌اى سنگلاخى افتاده باشد.

تا ابد آبان

 

باور نمی‌کنم یک سال گذشته باشد. احساس می‌کنم ظرف این یک سال به اندازه‌ی تمام عمرم، ذهنم، حافظه‌ام،‌عاطفه‌ام و توانم فرسوده شده و از بین رفته است.

روزها به تاریکی می‌گذرد و شب‌ها به تلخی. از همه‌ی آدم‌های جهان دورم.

 

1/8/99 - اصفهان